Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Điều này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước đặc trưng của miền Tây Nam Bộ mà còn khẳng định sự tồn tại và phát triển của loại hình chợ độc đáo này.

Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một. Ghe thuyền ngày càng vắng bóng, và hầu hết các chợ nổi hiện chỉ tồn tại như những điểm tham quan du lịch. Chợ nổi, vốn là nét sinh hoạt đặc trưng của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là không gian văn hóa sống động, thể hiện bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Ở đó, mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, mỗi thương hồ là một phần của cộng đồng cư dân sông nước.

Số liệu thống kê gần đây cho thấy, tại chợ nổi Cái Răng, nơi được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, số lượng ghe buôn đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng tương tự, với số lượng ghe thuyền ngày càng thưa vắng.

Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến ghe thuyền khó cập bến, từ đó cắt đứt dòng giao thương truyền thống. Ngoài ra, chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và không còn khách mua thực sự cũng là những lý do khiến nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm.

Theo các chuyên gia, để bảo tồn chợ nổi, không chỉ đầu tư hình thức cho du lịch mà còn phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Vì vậy, một số giải pháp đã được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Bên cạnh đó, nên miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế.

Các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, cũng như giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa. Thái Lan, dù không có chợ nổi tự nhiên, đã thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động. Từ đó, bài học kinh nghiệm đã được rút ra cho việc bảo tồn và phát triển chợ nổi ở Việt Nam.

Gần đây, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ. Mục tiêu là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam.

Giữ được thương hồ chính là giữ được bản sắc văn hóa của một vùng đất. Do đó, những nỗ lực bảo tồn và phát triển chợ nổi không chỉ góp phần gìn giữ di sản văn hóa mà còn mang lại cơ hội phát triển kinh tế – xã hội cho cộng đồng cư dân sông nước.

Đồng bằng sông Cửu Long là vùng đất đa dạng văn hóa, nơi mà đời sống tinh thần của người dân, đặc biệt là đồng bào dân tộc thiểu số, đã có nhiều bước tiến đáng kể. Với hơn 100 xã thuộc vùng đồng bào dân tộc thiểu số, khu vực này đã trở thành điểm sáng về văn hóa, đặc biệt là văn hóa Khmer. Đây là nét bản sắc của vùng đất, với nhiều loại hình văn hóa nghệ thuật truyền thống được phục hồi và phát triển.

Đời sống ngày càng được nâng cao là điều kiện thuận lợi để đồng bào Khmer thụ hưởng văn hóa tinh thần tốt hơn. Nhiều lễ hội văn hóa, nghi thức tôn giáo được gìn giữ, trở thành các sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo. Lễ Chôl Chnaam Thmây (mừng năm mới), Sen Đôn-ta (lễ cúng ông bà), Oóc Om Bóc (lễ cúng trăng), lễ nhập hạ, xuất hạ… là những lễ hội không chỉ thu hút người dân địa phương mà còn gọi đến hàng vạn du khách trong và ngoài nước. Lễ hội đua ghe ngo tại thành phố Cần Thơ và đua bò truyền thống tại tỉnh An Giang là những sự kiện văn hóa thể thao đặc sắc, tạo cơ hội cho du khách trải nghiệm và khám phá.

Ngoài ra, những ngôi chùa Khmer với kiến trúc nghệ thuật đặc sắc cũng trở thành điểm đến thu hút nhiều du khách. Đến với các ngôi chùa Khmer, du khách có thể tìm hiểu một số tập tục được gìn giữ bao đời nay như Lễ dâng cơm, Lễ Kathina (Lễ dâng y cà sa), tục gửi con vào chùa tu học giáo lý Phật pháp, học làm người… Văn hóa Khmer Nam Bộ từ lâu đã trở thành nét bản sắc của vùng đất Cần Thơ và là nguồn tài nguyên quý báu để phát triển loại hình du lịch văn hóa.

Theo ông Lâm Hoàng Mẫu, Giám đốc Sở Dân tộc và Tôn giáo thành phố Cần Thơ, mỗi ngôi chùa Khmer đều là nơi sinh hoạt cộng đồng của đồng bào tại địa phương. Đây không chỉ là nơi lưu giữ giá trị tâm linh mà còn là trung tâm văn hóa, nghệ thuật độc đáo. Thời gian qua, các tỉnh, thành phố ở khu vực miền Tây Nam Bộ đã thực hiện nhiều chính sách chăm lo đời sống của đồng bào dân tộc Khmer, trong đó đặc biệt quan tâm bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống.

Tuy nhiên, để bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của đồng bào Khmer, vẫn còn nhiều thách thức. Các thiết chế văn hóa – thể thao, trang thiết bị hỗ trợ sinh hoạt văn nghệ, thể thao ở các xã vùng đồng bào dân tộc Khmer chưa hoàn thiện, còn thiếu và chưa đồng bộ. Nhiều loại hình văn hóa dân gian của đồng bào dân tộc Khmer đang có dấu hiệu bị lãng quên. Do đó, các cấp, các ngành cần tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức của cộng đồng về bản sắc văn hóa của dân tộc mình. Đẩy mạnh đào tạo nhân lực nòng cốt trong công tác bảo tồn, phát huy văn hóa dân tộc Khmer, đề cao vai trò của các sư sãi, nghệ nhân, người có uy tín trong cộng đồng.