Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Điều này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước đặc trưng của miền Tây Nam Bộ mà còn khẳng định sự tồn tại và phát triển của loại hình chợ độc đáo này.
Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một. Ghe thuyền ngày càng vắng bóng, và hầu hết các chợ nổi hiện chỉ tồn tại như những điểm tham quan du lịch. Chợ nổi, vốn là nét sinh hoạt đặc trưng của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là không gian văn hóa sống động, thể hiện bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Ở đó, mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, mỗi thương hồ là một phần của cộng đồng cư dân sông nước.
Số liệu thống kê gần đây cho thấy, tại chợ nổi Cái Răng, nơi được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, số lượng ghe buôn đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng tương tự, với số lượng ghe thuyền ngày càng thưa vắng.
Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này là việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở, khiến ghe thuyền khó cập bến, từ đó cắt đứt dòng giao thương truyền thống. Ngoài ra, chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và không còn khách mua thực sự cũng là những lý do khiến nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm.
Theo các chuyên gia, để bảo tồn chợ nổi, không chỉ đầu tư hình thức cho du lịch mà còn phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Vì vậy, một số giải pháp đã được đề xuất như quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Bên cạnh đó, nên miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế.
Các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, cũng như giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa. Thái Lan, dù không có chợ nổi tự nhiên, đã thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động. Từ đó, bài học kinh nghiệm đã được rút ra cho việc bảo tồn và phát triển chợ nổi ở Việt Nam.
Gần đây, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ. Mục tiêu là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam.
Giữ được thương hồ chính là giữ được bản sắc văn hóa của một vùng đất. Do đó, những nỗ lực bảo tồn và phát triển chợ nổi không chỉ góp phần gìn giữ di sản văn hóa mà còn mang lại cơ hội phát triển kinh tế – xã hội cho cộng đồng cư dân sông nước.
